پسوند ا و اگ یا اک در فارسی: ریشه‌شناسی و کاربردها | در این مقاله به بررسی پسوند ا و پسوند اگ و پسوند اک در زبان فارسی می‌پردازیم. این پسوندها در کلمات مختلفی به کار رفته‌اند و نقشی مهم در ساخت صفت‌های فاعلی و اسم‌های حالت ایفا می‌کنند. در کنار توضیح کاربرد آنها در فارسی کنونی، نگاهی به کاربرد آنها در زبان‌های پیشین مانند فارسی میانه و اوستایی خواهیم داشت.
بخش ۱: پسوند “-ا” و کاربرد آن
۱.۱. تعریف و ساختار
پسوند ا در فارسی به بن مضارع می‌چسبد و صفت فاعلی مطلق یا اسم حالت می‌سازد. به عنوان مثال، در کلماتی چون “بینا”، “شنوا”، و “روا”، این پسوند از ماده‌های مضارع فعل‌ها ساخته شده و به عنوان صفت فاعلی کاربرد دارد.
۱.۲. بررسی کاربرد در اسم‌های حالت
در برخی از کلمات، “-ا” پسوند اسم حالت را ایجاد کرده است. مانند:
- سرما، گرما، پهنا و ژرفا که برخی محققان آنها را اسم‌های حالت یا اسم مصدر دانسته‌اند.
- در فارسی میانه، این کلمات با “-اگ” یا “-گ” پایان می‌یافتند که به معنی حالت یا عمل در وضعیت خاصی بوده است، مانند “گرماگ” (گرما) و “سرماگ” (سرما).
۱.۳. تغییرات آوایی و نوشتاری در گذر زمان
در دوران پهلوی یا پارسی میانه، این پسوند به صورت “-آگ” یا “-اک” بوده و در فارسی کنونی به “-ا” تبدیل شده است. به این ترتیب کلماتی چون “بینا” و “دانا” از شکل اصلی “بیناگ” و “داناگ” مشتق شدهاند که این تغییر بیانگر تحولات آوایی زبان از اوستایی به فارسی میانه و سپس فارسی نو است.
بخش ۲: پسوند “-اگ” یا “-اک” و ریشه‌شناسی آن
۲.۱. خاستگاه اوستایی و فارسی میانه
این پسوند در فارسی میانه به صورت پسوند اگ و پسوند اک دیده میشود و از اوستایی “-اکَ” گرفته شده است که در ساخت اسم و صفت‌ها نقش داشته است. به نظر می‌رسد این پسوند در اوستایی برای ساخت صفت‌های فاعلی اسم عامل از ماده‌های مضارع کاربرد داشته است. مثال‌ها شامل مواردی چون “دانا” (داناگ) و “گویا” (گواگ) هستند که این الگو را در فارسی میانه و بعدها در فارسی جدید نشان می‌دهند.
۲.۲. نمونه‌های فارسی میانه و تحول آنها به فارسی نو
- کلماتی چون “بینا” و “دانا” که در فارسی میانه به صورت “بیناگ” و “داناگ” به کار می‌رفتند.
- کلماتی مانند “خوراک” و “پوشاک” نیز ریشه در همین الگوی “-اک” دارند که در فارسی امروز به معنی‌های عمل یا چیز مورد استفاده تغییر یافته‌اند.
۲.۳. بررسی کاربرد پسوند “-اک” در نام‌ها و صفات فارسی جدید
امروزه کاربرد پسوند “-اک” محدودتر شده و بیشتر در کلماتی چون “پیچاک” (پیچیدگی) و “دشمناک” (دشمنی) دیده میشود که به نحوی نشانگر حالت یا عمل مرتبط با ریشه کلمه هستند.
پسـوند āk- در معنـی فـاعلی در واژه ماننـداك در نمونه های زیر نیز دیده میشود: شُبِّه: مانند كرده شد، يعني ماننداك عيسي عليه السلام بر ياران ايشـان انداختـه شـد (لسان التنزيل، ص 197)؛ علقه مر مضغه را ناماننداک بود (هدايةالمتعلمين، ص 103)؛ ماننداکی به فعل (کرمینی، ص 18). چنانکه میدانیم، این سه متن متعلق به فرارود اسـت. نیـز مقایسه شود با جُنبنداک (ترجمۀ مقامات حريـری، برگ 340) در ترجمـۀ «نُغَـیش » بـه معنـی «جنبنده (کوچک)». مقایسه شود با کُشاک به معنی «کُشنده» و «قاتل» و «به قتل رسـاننده » در عبارت زیر از ترجمۀ فارسی کتاب حزقيال به خط عبري (به فارسی یهودي):
و تيزکرده آمد شمشير… پرای (= براي) دادن او را پـه (= بـه) دسـت کُشـاک (حزقیـال .(Gindin, vol. 1, p. 146 ← 21:16 و نیز باپيچاک به معنی «پیچنده»، در شعر صائب منقول در همین مقاله. ظـاهراً ایـن کلمات گویشی هستند که از قدیم وارد فارسی شدهاند و در کنار کلمات مختـوم بـه ā- که از āg- فارسی میانه گرفته شدهاند به کار رفته اند.
بخش ۳: تحلیل زبان‌شناسی و مقایسه با زبان‌های هم‌خانواده
۳.۱. مقایسه با زبان‌های شرقی ایرانی
پیشوند āk- در زبان سغدي پسوند مصدر است. در بلوچی نیز āg- پسوند مصدر است. کلمات مختـوم بـه ā- کـه از āg- مشتق شده اند مستقیماً از پهلوي گرفته شده اند، اما کلمات مختوم به āk- از منشأ دیگـر، احتمالاً از یکی از زبانها و گویشهاي شرقی ایران کـه بـا سـغدي ارتبـاط داشـته انـد، آمده اند. تعداد اسم عملها / اسم حالتهاي مختوم بـه āk- در فارسـی معدود است و این نکته غیراصیل و قرضی بودن آنها را تقویت میکنـد. همـین انـدك بودن تعداد آنها موجب دلالت نسبتاً ضعیف آنها بر معنی مصدري بوده و سبب شـده که بعضی از آنها دوباره با پسوند «ــ ی» مصـدري همـراه گردنـد، ماننـد پيچـاکی
۳.۲. نقش تحولات آوایی و تأثیرات تاریخی
این پسوندها در طول زمان تغییرات زیادی را تجربه کرده‌اند، به نحوی که در فارسی امروزی، کاربردهای اولیه آنها محدودتر و معانی ثانویه‌ای به خود گرفته‌اند.
نتیجه‌گیری
پسوندهای “-ا” و “-اگ” یا “-اک” در فارسی از پسوندهای ارزشمند و مهم هستند که ریشه در فارسی میانه و اوستایی دارند. این پسوندها در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شدهاند که امروزه ما را با ترکیب‌های متنوعی از اسم‌ها، صفات و حالت‌ها مواجه می‌سازد.
بنخان: نوشتار پسوند ا – اگ اک از علی اشرف صادقی | فرهنگ ریشه شناسی کارواژهای پهلوی منصوری
